Οι δείκτες στο ρολόι γράφουν 08.00 – η πόρτα του εξεταστικού κέντρου κλείνει και η απόλυτη σιωπή τυλίγει τους μαθητές, ενώ έξω οι γονείς κρατούν την ανάσα τους – «μαζί δίνουμε», λένε, και το πιστεύουν. Το εξεταστικό πρόγραμμα είναι αδυσώπητο: μέσα σε δώδεκα ημέρες πρέπει να γραφτεί ένα βιογραφικό ολόκληρης σχολικής ζωής. Ένας αριθμός στο τέλος του τετραδίου θα καθορίσει –θεωρητικά– σπουδές, τόπο διαμονής, επαγγελματική εκκίνηση. Σ’ αυτή τη σκηνή συμπυκνώνεται ένας ολόκληρος εκπαιδευτικός σχεδιασμός – η ύλη βγήκε, η διδασκαλία προσανατολίστηκε σε μία εξέταση και η μάθηση πήγε στο παρασκήνιο.

Η Γ΄ Λυκείου, λοιπόν, έχει προ πολλού πάψει να είναι τάξη· είναι προθάλαμος φροντιστηρίου, τράπεζα θεμάτων, ύλη προς αποστήθιση. Η διδασκαλία μεταμορφώνεται σε «προσομοίωση εξέτασης». Μαθητής και καθηγητής γίνονται αντίπαλοι του χρόνου, όχι συνοδοιπόροι στη μάθηση. Κάθε άσκηση αξιολογείται με το ερώτημα «θα πέσει;», κάθε διάλειμμα γεμίζει από υπολογισμούς μονάδων. Το μάθημα χάνει τον χωροχρόνο της ανακάλυψης· το σχολείο, αντί να καλλιεργεί ερωτήματα, εκπαιδεύει στις βαθμοθηρικές απαντήσεις. Και κάπως έτσι, το εκπαιδευτικό μας σύστημα παύει να είναι σημείο έμπνευσης· σταματά να λειτουργεί ως κυψέλη καινοτομίας και μετατρέπεται σε παραβάτη του ίδιου του σκοπού της εκπαίδευσης: την προετοιμασία πολιτών μιας συλλογικής κοινωνίας. Πολιτών ικανών να αντιμετωπίζουν την αβεβαιότητα της ζωής, να σταθμίζουν τις προκλήσεις της καθημερινότητας και, κυρίως, να επιστρέφουν αξία στην κοινότητα, να δημιουργούν και να ολοκληρώνονται ως προσωπικότητες, ως ελεύθεροι άνθρωποι.

Αυτή η καθημερινότητα της «προσομοίωσης εξέτασης» δεν είναι απλώς παιδαγωγικά ελλιπής – είναι ψυχολογικά εξουθενωτική. Το ψυχολογικό φορτίο διαγράφεται σε κάθε διάδρομο σχολείου: μελέτες για τις Πανελλαδικές καταγράφουν κορύφωση άγχους, αϋπνία και σωματοποιημένο στρες όσο πλησιάζει ο Μάιος. Η μόνη «ανάσα» έρχεται από φροντιστήρια ή ιδιωτικά μαθήματα – άτυπες προεκτάσεις του σχολείου που, τελικά, αναπαράγουν τον ίδιο εξεταστικό ρυθμό και πολλαπλασιάζουν την πίεση. Δεν πρόκειται για θεωρία· τον Ιούνιο 2023, μια 17χρονη υποψήφια στο Ηράκλειο κατέρρευσε μέσα στην αίθουσα της Βιολογίας και μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο, θύμα του άγχους που «λύγισε» το σώμα της και την υποχρέωσε να ξαναδώσει όλα τα μαθήματα τον Σεπτέμβριο.

Το πρόβλημα, όμως, δεν σταματά στην αυλόπορτα του λυκείου. Τα ΑΕΙ υποδέχονται φοιτητές κουρασμένους, συχνά άσχετους με το αντικείμενο εισαγωγής· σχεδόν ένας στους τέσσερις εγκαταλείπει πριν από το τέταρτο εξάμηνο. Μετά το πτυχίο η αποσύνδεση συνεχίζεται: ένας στους τρεις αποφοίτους εργάζεται σε πεδίο ξένο προς τις σπουδές του, ένας ακόμη στους τρεις απασχολείται σε θέσεις κατώτερες των προσόντων του, ενώ το 93 % των νέων δηλώνει ότι η τρέχουσα δουλειά τους «δεν μοιάζει με τα όνειρά τους». Δεν είναι τυχαίο πως, σύμφωνα με τον CEDEFOP, η Ελλάδα είναι προτελευταία στην Ε.Ε. στον δείκτη αντιστοιχίας προσόντων – καθρέφτης της βαθιάς αναντιστοιχίας ανάμεσα στο εκπαιδευτικό σύστημα και την πραγματική οικονομία. Η αγορά εργασίας προσθέτει το δικό της παράπονο: οκτώ στους δέκα εργοδότες δυσκολεύονται να βρουν αποφοίτους με κριτική σκέψη, ηγεσία και δημιουργικότητα. Έτσι, αντί να μαθαίνουμε τους νέους πώς να λύνουν προβλήματα, τους εκπαιδεύουμε απλώς να επαναλαμβάνουν έτοιμες απαντήσεις.

Για να σπάσουμε αυτόν τον φαύλο κύκλο αποσύνδεσης και πίεσης, χρειάζεται μια ριζική μετατόπιση. Ήρθε η ώρα να φανταστούμε ένα «Νέο Λύκειο» – ένα σχολείο‑εργαστήριο δεξιοτήτων, όπου ο βαθμός δεν είναι τελικός προορισμός αλλά αποτύπωμα διαδρομής. Ένα παράδειγμα για τη στροφή προς ένα νέο εκπαιδευτικό σύστημα μπορεί να συνοψιστεί παρακάτω:

Για να καταλάβεις πώς θα μπορούσε να λειτουργήσει, φαντάσου τη Βʼ Λυκείου του 2026 στην Καλαμάτα, όπου η ελιά και το ελαιόλαδο τροφοδοτούν την τοπική οικονομία. Η Άννα, μαθήτρια του 2ου ΓΕΛ, αναλαμβάνει ρόλο «project‑leader» στο σχολικό AgriTech Challenge. Η πενταμελής ομάδα της συνεργάζεται με τον τοπικό συνεταιρισμό παραγωγών για να τοποθετήσει αισθητήρες υγρασίας σε ελαιώνες, να συλλέξει δεδομένα και να αναπτύξει εφαρμογή που ειδοποιεί για άρδευση μόνο όταν χρειάζεται. Παρουσιάζουν το πιλοτικό σύστημα σε αγρότες και δημοτική αρχή, τεκμηριώνοντας εξοικονόμηση νερού 18 % και χαμηλότερο κόστος παραγωγής.

Με τη συμμετοχή της, η Άννα καλλιεργεί αναλυτική σκέψη, δημιουργικότητα, ηγεσία, ανθεκτικότητα/ευελιξία και αυτοεπίγνωση – τις πέντε δεξιότητες που το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ χαρακτηρίζει κρισιμότερες για το 2025. Στο τέλος της χρονιάς, ο Φάκελος Προόδου της περιλαμβάνει: ανάλυση δεδομένων, επιχειρηματικό πλάνο, feedback παραγωγών, αυτο‑αξιολόγηση και ψηφιακά micro‑credentials.

Κάθε τέτοιος φάκελος διαμορφώνεται γύρω από projects που απαντούν στις ανάγκες της εκάστοτε περιοχής· στη Λαμία θα μπορούσε να αφορά έξυπνη καλλιέργεια βαμβακιού, στη Ρόδο βιώσιμη διαχείριση τουριστικού φόρτου. Αντί για έναν απρόσωπο αριθμό, το σχολείο αποδίδει ένα ζωντανό «πορτρέτο» δεξιοτήτων και κοινωνικής συνεισφοράς.

Για να στηριχθεί αυτή η νέα λογική του Φακέλου Προόδου και η μεταρρύθμιση προς ένα “Νέο Λύκειο”, ο ιδιωτικός τομέας εκπαίδευσης όπως τα φροντιστήρια μεταμορφώνονται από χώρους επανάληψης της ύλης σε hubs δεξιοτήτων. Εκεί, οι μαθητές θα βρίσκουν συμπληρωματικά, συμπυκνωμένα εργαστήρια σε δημόσιο λόγο, data literacy, ψηφιακά εργαλεία παραγωγικότητας, πράσινες τεχνολογίες και design thinking. Τα hubs θα λειτουργούν ως γέφυρα με το “Νέο Λύκειο” και τον κόσμο της εργασίας: επαγγελματίες από την τοπική αγορά θα αναλαμβάνουν ρόλο μέντορα, θα συν‐υπογράφουν τα μικρο‑πιστοποιητικά των workshop και θα προσφέρουν θέσεις job‑shadowing ή σύντομης πρακτικής. Έτσι, το «μετασχολικό» οικοσύστημα σταματά να τροφοδοτεί το άγχος της εξέτασης και αρχίζει να καλλιεργεί δεξιότητες με άμεση ανταπόκριση στις οικονομικές και κοινωνικές ανάγκες της κάθε περιοχής.

Οι Πανελλαδικές μάς έμαθαν να μετράμε. Το επόμενο στοίχημα είναι να εξελισσόμαστε. Από τους ελαιώνες της Καλαμάτας μέχρι τα νέα hubs δεξιοτήτων στα αστικά κέντρα, το «Νέο Λύκειο» δείχνει πως γνώση και ζωή μπορούν ξανά να συμβαδίζουν. Αν μεταφέρουμε την ενέργεια από την αποστήθιση στην περιέργεια, από το άγχος στο σχέδιο δράσης, θα δούμε μια γενιά που κοιτά μπροστά με θάρρος και φαντασία. Η διαδρομή δεν θα είναι εύκολη – καμία ουσιαστική αλλαγή δεν είναι. Όμως η προοπτική ενός σχολείου που γεννά ιδέες, ενώνει κοινότητες και δίνει στους νέους τα εργαλεία να χτίσουν το αύριο, αξίζει κάθε βήμα. Καμία εξέταση, όσο καλοφτιαγμένη και αξιοκρατική, δεν μπορεί να μετρήσει τον ενθουσιασμό, τη δημιουργική σπίθα και την κοινωνική ευθύνη ενός δεκαεφτάχρονου νου.

O Κωστής Κατσανέβας είναι Σύμβουλος Σταδιοδρομίας