«Δεν ξέρω τίποτα από επιχειρήσεις, αλλά εγώ θα το κάνω». Μια φράση που εσωκλείει ταυτόχρονα μια ασίγαστη επιθυμία για δημιουργία, αλλά κι ένα έλλειμμα επιχειρηματικής παιδείας σε επίπεδο χώρας. Οι γυναίκες προτάσσουν το θέλω, αφήνοντας στην άκρη στερεότυπα βαθιά ριζωμένα, ιδίως όταν η δράση μεταφέρεται από τα μεγάλα αστικά κέντρα στην περιφέρεια. Εκεί, οι δυσκολίες είναι δυσανάλογες.
Η οικονομική αβεβαιότητα, η έλλειψη υποστηρικτικών δομών και η περιορισμένη πρόσβαση σε επενδυτικά κεφάλαια, αποτελούν τροχοπέδη.
Κι όμως, δεν είναι λίγες -ευτυχώς- όσες επιλέγουν να πάνε κόντρα στο ρεύμα που θέλει την επιχειρηματικότητα στον πρωτογενή τομέα να είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το επίπεδο ανάπτυξης των αγροτικών περιοχών της χώρας, και κατά συνέπεια να επηρεάζεται άμεσα από τα προβλήματα που αυτές αντιμετωπίζουν.
Γυναίκες και επιχειρήσεις στην περιφέρεια: «Χρειαζόμαστε δράσεις προσαρμοσμένες στο φύλο και στον τόπο»
Για την Έρη Παυλάκη και τη Νατάσα Γρηγοράκη, Co-Founders του Women Do Business, η επιχειρηματικότητα των γυναικών δεν είναι απλά ένας μοχλός οικονομικής ανάπτυξης, αλλά και ένα εργαλείο κοινωνικής αλλαγής, που μπορεί να διαμορφώσει ένα μέλλον ισότιμο.
Το Women Do Business είναι μια μη κερδοσκοπική οργάνωση που προάγει την επιχειρηματικότητα γυναικών, την ισότητα των φύλων και την επαγγελματική ενδυνάμωση των γυναικών.
Ξεκίνησε από το Ηράκλειο Κρήτης, όπου και βρίσκεται η έδρα της, και πλέον δραστηριοποιείται σε όλη την Ελλάδα, έχοντας υποστηρίξει περισσότερες από 2.500 γυναίκες μέσα σε 4,5 χρόνια.
«Οι κύριες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες επιχειρηματίες σήμερα, σύμφωνα με έρευνες σε ευρωπαϊκό, εθνικό και τοπικό επίπεδο και με την ίδια σειρά προτεραιότητας, είναι, πρώτον, οι οικογενειακές υποχρεώσεις.
Ακολουθεί η έλλειψη ενδυνάμωσης και, στη συνέχεια, η ανυπαρξία υποστήριξης από το κοινωνικό και επαγγελματικό περιβάλλον.
«Οι γυναίκες συχνά αισθάνονται την ανάγκη να αποδείξουν πως αξίζουν τη θέση τους στο επιχειρείν. Αντιμετωπίζουν ανοιχτές ή υποδόριες κριτικές, έλλειψη εμπιστοσύνης, στερεοτυπικά σχόλια», Νατάσα Γρηγοράκη
Εδώ ακριβώς έρχεται να συμβάλει το Women Do Business. Όταν μιλάμε για τις γυναίκες της περιφέρειας, οι προκλήσεις αυτές εντείνονται ακόμη περισσότερο. Βαθιά ριζωμένα στερεότυπα σχετικά με τη θέση και τον ρόλο της γυναίκας εξακολουθούν να κυριαρχούν.
Ειδικά στην περίπτωση της Κρήτης, η γεωγραφική της θέση και η νησιωτική της δομή λειτουργούν συχνά ως εμπόδιο, περιορίζοντας την πρόσβαση των γυναικών στις ευκαιρίες που προσφέρονται στα μεγάλα αστικά κέντρα», αναφέρει στο ΒΗΜΑ η Έρη Παυλάκη.
Τα στοιχεία δείχνουν ότι στα προγράμματα ενίσχυσης της επιχειρηματικότητας στον πρωτογενή τομέα και στις αγροτικές περιοχές θα πρέπει να υπάρξει μία διαφορετική αντιμετώπιση για τις γυναίκες.
Οι πολιτικές στήριξης της επιχειρηματικότητας γυναικών στις αγροτικές περιοχές οφείλουν να μην είναι μονοσήμαντες ή αποσπασματικές, αλλά να συνιστούν μια ολοκληρωμένη αναπτυξιακή στρατηγική που έχει να κάνει όχι μόνο με τον πρωτογενή τομέα αλλά με τη συνολικότερη οικονομική και κοινωνική οργάνωση της υπαίθρου.
Η Νατάσα Γρηγοράκη είναι ξεκάθαρη: «Οι γυναίκες της υπαίθρου αντιμετωπίζουν δυσανάλογες δυσκολίες: χαμηλότερα ποσοστά εκπαίδευσης και κατάρτισης ,περιορισμένη πρόσβαση σε τεχνολογία και υποδομές, με αποτέλεσμα την αποθάρρυνσή τους από αυτήν μένοντας στο περιθώριο.
Πολλά προγράμματα ενίσχυσης αγνοούν αυτές τις παραμέτρους, εφαρμόζοντας «ενιαίες λύσεις» που δεν ταιριάζουν στις πραγματικές ανάγκες τους. Χρειαζόμαστε δράσεις προσαρμοσμένες στο φύλο και στον τόπο: εκπαίδευση επί τόπου, υποστήριξη για τον συνδυασμό εργασίας και οικογένειας, κίνητρα για συνεργατικά σχήματα μεταξύ γυναικών.
Τέλος, χρειάζονται χρηματοδοτήσεις για ψηφιακά εργαλεία και την εκπαίδευση τους, ώστε να ξεπεράσουν τα εμπόδια πρόσβασης στο διαδίκτυο λόγω των απρόσιτων τιμών και της έλλειψης εξοικείωσης με τη τεχνολογία , που πλέον αποτελεί σημαντικό παράγοντα στην ανάπτυξη του πρωτογενή τομέα», επισημαίνει μιλώντας στο ΒΗΜΑ.
Γυναίκες επιχειρηματίες κόντρα στα βαθιά ριζωμένα στερεότυπα
Οι γυναίκες επιχειρηματίες κάνουν συχνά υπερπροσπάθεια για να τα καταφέρουν και λόγω των έμφυλων διακρίσεων. Η καθημερινή επαφή με τις γυναίκες στο Women Do Business και η δράση στο «πεδίο» επιβεβαιώνουν τον παραπάνω ισχυρισμό. «Το βλέπουμε καθημερινά. Οι γυναίκες συχνά αισθάνονται την ανάγκη να αποδείξουν πως αξίζουν τη θέση τους στο επιχειρείν.
Αντιμετωπίζουν ανοιχτές ή υποδόριες κριτικές, έλλειψη εμπιστοσύνης, στερεοτυπικά σχολια. Η υπερπροσπάθεια δεν είναι επιλογή, αλλά πολλές φορές ανάγκη – για να ξεπεράσουν εμπόδια που οι άνδρες απλώς δεν αντιμετωπίζουν», σχολιάζει η κα Γρηγοράκη.
Οι Co-Founders του «Women Do Business», Έρη Παυλάκη (αριστερά) και Νατάσα Γρηγοράκη (δεξιά).
Και συμπληρώνει: «Θέλοντας να διακριθούν με τον απόλυτο επαγγελματισμό τους, προσπαθούν για το μέγιστο αποτέλεσμα ακόμα κι όταν ένα μικρότερο είναι αρκετό. Αυτή η υπερβολική πίεση οδηγεί σε εξουθένωση, έλλειψη ισορροπίας μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής το οποίο πολλές φορές οδηγεί σε απώλεια κινήτρου.
Για εμάς, η λύση είναι η δημιουργία ενός οικοσυστήματος αλληλεγγύης, όπου οι γυναίκες δεν χρειάζεται να αποδείξουν τίποτα, απλώς να δημιουργήσουν με τους δικούς τους όρους».
Οι συχνότερες απορίες και η έννοια της αποτυχίας
Αναρωτιέμαι ποιες μπορεί να είναι οι συχνότερες απορίες των γυναικών που θέλουν να ξεκινήσουν τη δική τους επιχείρηση, αλλά και το συχνότερο λάθος που κάνουν. «Οι απορίες των γυναικών που θέλουν να ξεκινήσουν τη δική τους επιχείρηση είναι πολλές και ποικίλες.
Μπορεί να αφορούν στο πού μπορούν να βρουν χρηματοδότηση, αν υπάρχουν ενεργά προγράμματα που υποστηρίζουν την επιχειρηματικότητα γυναικών, ή αίτημα για καθοδήγηση μέσω κάποιας-ου μέντορισσας ή μέντορα.
Επίσης, συχνά ρωτούν πώς μπορεί να τις υποστηρίξει το Women in Business ή πού μπορούν να απευθυνθούν για να βρουν λογιστή ή δικηγόρο. Πρόκειται, στην ουσία, για μια χαρτογράφηση των βασικών αναγκών που επανεμφανίζονται κάθε φορά που μια γυναίκα κάνει τα πρώτα της βήματα στην επιχειρηματικότητα», αναφέρει η κα Παυλάκη.
Όσο για το λάθος, επιλέγει -ορθώς- να διατηρήσει μια πραγματιστική αισιοδοξία, επισημαίνοντας ότι επιχειρηματίες, πολύ συχνά, «γεννιούνται» μέσα από γρήγορες και επαναλαμβανόμενες αποτυχίες.
«Αν θεωρούσα κάτι ως το πιο συχνό λάθος, είναι η ιδέα ότι μπορείς να είσαι ενεργός, να δημιουργείς, να δρας και να μην κάνεις ποτέ λάθη ή να μην αποτυγχάνεις. Αυτό δεν γίνεται και είναι σημαντικό να το κατανοήσουμε. Μόνο μέσα από τα λάθη και τις αποτυχίες μαθαίνεις.
«Ειδικά στην περίπτωση της Κρήτης, η γεωγραφική της θέση και η νησιωτική της δομή λειτουργούν συχνά ως εμπόδιο, περιορίζοντας την πρόσβαση των γυναικών στις ευκαιρίες που προσφέρονται στα μεγάλα αστικά κέντρα», Έρη Παυλάκη
Ωστόσο, έχουμε βάλει την έννοια της αποτυχίας και του λάθους σε ένα πλαίσιο που μας κάνει να τα φοβόμαστε, να αποφεύγουμε το ρίσκο, αντί να τα βλέπουμε ως μέρος της διαδικασίας. Παρ’ όλα αυτά, ένα χαρακτηριστικό λάθος είναι ότι δεν γίνεται σωστή κοστολόγηση και προϋπολογισμός από την αρχή.
Τα οικονομικά της επιχείρησης παραμένουν συχνά ασαφή, ενώ παράλληλα δεν ζητάμε βοήθεια, δεν απευθυνόμαστε σε κάποιον ή κάποια που μπορεί να μας καθοδηγήσει. Είναι απαραίτητο να αναγνωρίζουμε το ρίσκο ως αναπόσπαστο κομμάτι της επιχειρηματικότητας, αλλά ταυτόχρονα να κάνουμε ό,τι μπορούμε για να το μειώσουμε όσο περισσότερο γίνεται».
Κεφάλαιο: βρείτε χρηματοδότηση
Έρευνες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του ΟΟΣΑ τεκμηριώνουν ότι η πρόσβαση σε χρηματοδότηση είναι πιο δύσκολη για τις γυναίκες απ’ ό,τι για τους άνδρες επιχειρηματίες σε όλες σχεδόν τις χώρες του κόσμου.
Τη δυσκολία αυτή επιβεβαιώνει και το γεγονός ότι οι γυναίκες επιχειρηματίες αξιοποιούν λιγότερες εξωτερικές πηγές χρηματοδότησης και βασίζονται περισσότερο σε προσωπικές αποταμιεύσεις και την υποστήριξη των οικείων τους, όπως αναφέρει έρευνα του WHEN για το έμφυλο χάσμα στη χρηματοδότηση.
Οι γυναίκες εξακολουθούν συχνά να μην θεωρούνται ικανές ιδρύτριες. Δεδομένα του Economics Department της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων για το 2023 δείχνουν ότι μόλις το 2% του επενδυτικού κεφαλαίου κατευθύνθηκε σε ομάδες ιδρυτών που αποτελούνται αποκλειστικά από γυναίκες, ενώ οι μεικτές ομάδες έλαβαν το 5%.
Το 93% της χρηματοδότησης διοχετεύτηκε σε ομάδες αποκλειστικά ανδρών.
«Οι ευκαιρίες χρηματοδότησης υπάρχουν. Πολλές φορές, όμως, δεν τις γνωρίζουμε ή δεν γνωρίζουμε πώς να τις αναζητήσουμε και ποιες δυνατότητες έχουμε», αναφέρει η κα Παυλάκη, τονίζοντας ότι το ζήτημα της εξεύρεσης χρηματοδότησης αποτελεί μια μεγάλη και σύνθετη συζήτηση.
«Στην πράξη έχουμε διαπιστώσει πως οι γυναίκες που έχουν επενδύσει στον εαυτό τους -έχουν αποκτήσει γνώση, πιστεύουν στις δυνατότητές τους και διαθέτουν αυτοπεποίθηση- καταφέρνουν να βρουν τη χρηματοδότηση που χρειάζονται», προσθέτει, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα την αξία των δικτύων και των κοινοτήτων.
Βεβαίως, όλα εξαρτώνται και από τη μορφή της επιχειρηματικότητας. «Όταν μιλάμε για μικρή επιχειρηματικότητα, η χρηματοδοτική πορεία είναι πιο προδιαγεγραμμένη. Αντίθετα, όταν αναφερόμαστε στην καινοτόμο επιχειρηματικότητα (στις startups) τα δεδομένα αλλάζουν.
Σε αυτές τις περιπτώσεις, είναι αναγκαίο οι γυναίκες επιχειρηματίες να απευθυνθούν σε επενδυτές, όπου συχνά συναντούν εμπόδια, όπως το χρηματοδοτικό χάσμα και τις προκαταλήψεις που εξακολουθούν να υπάρχουν διεθνώς, είτε από πλευράς επενδυτών είτε ακόμα και τραπεζών.
Αν θέλαμε να προτείνουμε ορισμένες παρεμβάσεις για την επίτευξη της ισότητας, αυτές θα περιλάμβαναν τη δημιουργία προγραμμάτων στήριξης γυναικών επιχειρηματιών που να μην αποκλείουν ηλικίες, ειδικότητες ή κοινωνικές τάξεις.
Παράλληλα, είναι απαραίτητη η υιοθέτηση Πρωτοκόλλων Ισότητας και Σχεδίων Δράσης σε κάθε αρμόδια Υπηρεσία.
Σημαντική καθίσταται η συνέργεια με Οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών, οι οποίες γνωρίζουν τις ανάγκες μέσα από την δράση τους στο πεδίο και με Ακαδημαϊκούς που εξειδικεύονται στην Ισότητα των Φύλων», τονίζει η κα Παυλάκη.
Μentoring, ένας από τους ισχυρότερους καταλύτες αλλαγής στον κόσμο της επιχειρηματικότητας
«Η Πολιτεία πρέπει να διαμορφώσει ένα ευνοϊκό περιβάλλον, με νόμους και κανονισμούς που υποστηρίζουν την επιχειρηματικότητα γυναικών.
Αυτό περιλαμβάνει φορολογικά κίνητρα για γυναίκες που ξεκινούν τη δική τους επιχείρηση, ιδίως σε περιοχές της περιφέρειας ή σε κλάδους που είναι παραδοσιακά ανδροκρατούμενοι.
Διευκολύνσεις για συμμετοχή σε προγράμματα κατάρτισης, όπως επιδοτούμενη φύλαξη παιδιών ή εξ αποστάσεως συμμετοχή, ώστε καμία γυναίκα να μη μένει εκτός εκπαίδευσης λόγω οικογενειακών υποχρεώσεων.
Κατοχύρωση του mentoring ως θεσμού, με επίσημη στήριξη και αναγνώριση, ώστε να δομηθούν σταθερές γέφυρες γνώσης και εμπειρίας μεταξύ γυναικών.
Το mentoring είναι ένας από τους ισχυρότερους καταλύτες αλλαγής στον κόσμο της επιχειρηματικότητας γενικότερα.
Δεν είναι απλώς μια σχέση καθοδήγησης -είναι μια διαδικασία ενδυνάμωσης που μπορεί να επιταχύνει τη μάθηση, να ενισχύσει την αυτοπεποίθηση και να ανοίξει δρόμους που μέχρι πρότινος φαίνονταν αδιαπέραστοι.
Όταν μια γυναίκα έχει δίπλα της έναν/ μία μέντορα – που έχει περάσει από αντίστοιχες προκλήσεις, έχει κάνει λάθη και έχει βρει λύσεις – αυτό λειτουργεί μεταμορφωτικά.
Ο/η μέντορας προσφέρει όχι μόνο τεχνική καθοδήγηση (για παράδειγμα πώς να στήσεις ένα επιχειρηματικό πλάνο, πώς να διαχειριστείς τα οικονομικά σου, πώς να προσεγγίσεις πελάτες), αλλά και συναισθηματική στήριξη, εμπιστοσύνη και αποδοχή.
Ειδικά επιδόματα ή επιχορηγήσεις για γυναίκες επιχειρηματίες, ιδίως για τα πρώτα κρίσιμα έτη ίδρυσης μιας επιχείρησης, κάτι που μέχρι σήμερα δεν υφίσταται σε νομοθετικό επίπεδο στην Ελλάδα», προσθέτει η κα Γρηγοράκη.
To Women Do Business διαθέτει ένα δίκτυο με πάνω από 160 εξειδικευμένους μέντορες/μέντορισσες και οργανώνει κάθε χρόνο ένα Πρόγραμμα Μentoring για 30 γυναίκες με 30 Μέντορες-ισσες όπου καθοδηγούνται εξατομικευμένα.
Η Ελλάδα διαθέτει επιχειρηματική παιδεία;
H Ελλάδα διαθέτει επιχειρηματική παιδεία; «Δυστυχώς, η Ελλάδα δεν διαθέτει ακόμα ουσιαστική επιχειρηματική παιδεία. Η επιχειρηματικότητα αντιμετωπίζεται συχνά με καχυποψία ή και ως κάτι προορισμένο μόνο για λίγους.
Δεν διδάσκεται συστηματικά στα σχολεία, δεν παρουσιάζεται ως δημιουργική ή κοινωνικά χρήσιμη επιλογή, και κυρίως δεν καλλιεργείται ως νοοτροπία από μικρές ηλικίες», απαντά η κα Γρηγοράκη.
Κορυφαία δράση του Women Do Business είναι η τρίμηνη Ακαδημία Γυναικείας Επιχειρηματικότητας, που υλοποιείται κάθε χρόνο διαδικτυακά, με τη συμμετοχή 100 γυναικών από όλη την Ελλάδα.
Οι συμμετέχουσες εκπαιδεύονται σε θέματα όπως social media marketing, κοστολόγηση, budgeting, σύνταξη business plan και αξιοποίηση της τεχνητής νοημοσύνης στην επιχειρηματικότητα και πολλά άλλα.
Συμμετέχουσες είναι είτε γυναίκες που ξεκινούν τώρα την επιχειρηματική τους πορεία αλλά και αρκετές που είναι χρόνια επιχειρηματίες.
Πώς μπορούμε να καταπολεμήσουμε τον επιχειρηματικό αναλφαβητισμό; «Χρειαζόμαστε μια σειρά από συγκεκριμένες παρεμβάσεις, κυρίως στο επίπεδο της σχολικής εκπαίδευσης και της κοινωνικής αντίληψης, όπως:
- Εισαγωγή της επιχειρηματικότητας στο σχολικό πρόγραμμα, από το Δημοτικό ως το Λύκειο, μέσα από βιωματικά εργαστήρια και βιωματική μάθηση και προγράμματα που διδάσκουν έννοιες όπως δημιουργικότητα, επίλυση προβλημάτων, ανάληψη πρωτοβουλίας και υπεύθυνος κίνδυνος. Όχι μόνο αναφορά σε οικονομικά στοιχεία, αλλά σε ολόκληρη τη στάση και φιλοσοφία ενός/μιας μελλοντικού/ης επιχειρηματία.
- Συμμετοχή σε μαθητικούς επιχειρηματικούς διαγωνισμούς, με θεσμική υποστήριξη από τα σχολεία και επιβράβευση της συμμετοχής. Τα παιδιά πρέπει να νιώσουν ότι η επιχειρηματική σκέψη δεν είναι εξωσχολική δραστηριότητα αλλά αναπόσπαστο κομμάτι της μάθησης.
- Οργάνωση ημερών επιχειρηματικότητας και προσκλήσεις σε νέους και νέες επιχειρηματίες στα σχολεία, ώστε οι μαθητές να δουν ανθρώπους κοντά στην ηλικία τους να μιλούν για τις εμπειρίες τους με γλώσσα οικεία, πρακτική και εμπνευστική.
- Εκπαίδευση στον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό. Πολλά παιδιά – ακόμα και φοιτητές – δεν γνωρίζουν βασικές έννοιες όπως προϋπολογισμός, αποταμίευση, επένδυση ή δανεισμός. Αυτή η έλλειψη οδηγεί όχι μόνο σε αδυναμία επιχειρηματικής κατανόησης, αλλά και σε κακές οικονομικές αποφάσεις στη ζωή τους.
- Αναγνώριση της αποτυχίας ως μέρος της μάθησης. Το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα – και η κοινωνία ευρύτερα – τιμωρεί την αποτυχία αντί να τη διδάσκει ως εφόδιο. Η επιχειρηματική νοοτροπία καλλιεργείται όταν τα παιδιά νιώθουν ελεύθερα να πειραματιστούν, να κάνουν λάθη και να προσπαθήσουν ξανά.
- Εκπαίδευση των εκπαιδευτικών ώστε να μπορούν να υποστηρίξουν τέτοια προγράμματα. Αν δεν ενδυναμώσουμε τους ίδιους τους δασκάλους με εργαλεία και νοοτροπία καινοτομίας, δεν μπορούμε να περιμένουμε αλλαγή από κάτω προς τα πάνω.
- Αξιοποίηση των μέσων μαζικής ενημέρωσης και των social media για να προβάλλονται θετικά πρότυπα νέων ανθρώπων που δημιουργούν, και όχι μόνο «success stories». Πρέπει να δείξουμε στα παιδιά ότι η επιχειρηματικότητα δεν είναι μόνο κέρδος. Είναι λύση, δημιουργία και κοινωνική προσφορά.
Η αλλαγή της κουλτούρας δεν είναι εύκολη, αλλά είναι απολύτως αναγκαία. Αν θέλουμε τα παιδιά μας να μεγαλώσουν με αυτοπεποίθηση και αίσθηση δυνατοτήτων, πρέπει να τους μάθουμε από μικρά ότι μπορούν να φτιάξουν τον δικό τους δρόμο και να τολμούν να δοκιμάσουν.
