Η επιλογή των στόχων αλλά και ο συγχρονισμός των πρόσφατων ισραηλινών επιθέσεων στο Ιράν δεν αφήνουν περιθώρια αμφιβολίας: Πρωταρχικός στόχος του Μπενιαμίν Νετανιάχου είναι να υπονομεύσει τις δυνατότητες της Τεχεράνης να αναπτύξει πυρηνικό οπλοστάσιο. Όμως ο ίδιος ο Νετανιάχου έσπευσε να διευρύνει τους στρατηγικούς του στόχους, δηλώνοντας ότι ο πόλεμος με το Ιράν «θα μπορούσε σίγουρα» να οδηγήσει ακόμη και σε αλλαγή καθεστώτος.

Οι αποκαλύψεις για απόπειρα δολοφονίας του Ανώτατου Ηγέτη Αλί Χαμενεΐ, σχέδιο που φέρεται να απέρριψε ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ, εντείνουν τις ενδείξεις πως στο παρασκήνιο του πολέμου διακυβεύεται κάτι περισσότερο από την αποτροπή ενός πυρηνικού Ιράν.

Τι θα συμβεί, όμως, αν πράγματι δολοφονηθεί ο Χαμενεΐ ή καταρρεύσει το θεοκρατικό οικοδόμημα; Ένα σενάριο είναι η επιβολή στρατιωτικού νόμου με επικεφαλής το IRGC (Φρουροί της Επανάστασης), το οποίο θα επιχειρήσει να διαφυλάξει τη «συνέχεια της επανάστασης». Ένα άλλο ενδεχόμενο είναι η προσπάθεια ελέγχου του Συμβούλιου των Κηδεμόνων για τον ορισμό νέου Ανώτατου Ηγέτη από τις σκληρές φατρίες, σε ένα αδιαφανές και εσωστρεφές πολιτικό σκηνικό.

Την ίδια ώρα, ο Μπενιαμίν Νετανιάχου δείχνει να επενδύει πολιτικά σε μια πιθανή λαϊκή ανατροπή. Όπως είπε: «Η απόφαση να ξεσηκωθεί ο λαός, αυτή τη φορά, ανήκει στον ίδιο». Όμως ακόμη και αν συμβεί, ένα φιλοδυτικό καθεστώς δεν είναι το πιθανότερο σενάριο.

Ποιος κυβερνά το Ιράν;

Το ισχύον πολιτειακό καθεστώς στην Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν είναι ένα σύνθετο μείγμα θεοκρατίας, αυταρχισμού και στοιχειώδους κοινοβουλευτισμού. Στον πυρήνα του βρίσκεται η ανώτατη εξουσία του Ανώτατου Ηγέτη, θεσμού που θεμελίωσε ο Αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί μετά την επανάσταση του 1979. Παρά την ύπαρξη εκλεγμένων θεσμών όπως η Βουλή (Majles) και η προεδρία, η εξουσία ελέγχεται στενά από το θρησκευτικό κατεστημένο.

Ο νυν Ανώτατος Ηγέτης, Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ, βρίσκεται στην εξουσία από το 1989. Η διαδικασία διαδοχής του, επισήμως, καθορίζεται και ελέγχεται από το Συμβούλιο των Κηδεμόνων – ένα σώμα 88 σιιτών ιεροδιδασκάλων που εκλέγεται από τον λαό, αλλά μόνο μετά από αυστηρή έγκριση των υποψηφίων από το Συμβούλιο των Φρουρών. Στην πράξη, η διαδικασία στερείται διαφάνειας και χαρακτηρίζεται από σκληρές εσωτερικές διαμάχες μεταξύ φατριών, χωρίς ξεκάθαρο ή προσυμφωνημένο σχέδιο μετάβασης.

Στις τελευταίες εκλογές, παρά την παρουσία ενός μετριοπαθούς υποψηφίου, του νυν προέδρου Μασούντ Πεζεσκιάν, η συμμετοχή στις κάλπες έπεσε κάτω από το 40%. Ταυτόχρονα, η οργάνωση Freedom House δίνει στο Ιράν μόλις 11 στα 100 σε παγκόσμια κατάταξη ελευθεριών. Οι αποκλεισμοί υποψηφίων, όπως του πρώην προέδρου Χασάν Ροχανί, από τις εκλογές του 2024, ενίσχυσαν την κρίση νομιμοποίησης.

Φρουροί της Επανάστασης: Η σκιώδης εξουσία και ο πιθανός διάδοχος

Πίσω από τη θεσμική βιτρίνα, η πιο ισχυρή πολιτικοστρατιωτική δύναμη στο Ιράν είναι το Σώμα των Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης (IRGC). Από σωματοφυλακή του ανώτατου ηγέτη, εξελίχθηκε σε πανίσχυρο στρατιωτικό σώμα με δική του δομή και ιεραρχία, οικονομική αυτονομία και πολιτική επιρροή που συχνά υπερτερεί του εκλεγμένου προέδρου.

Το IRGC τηρεί την πλέον σκληρή γραμμή του καθεστώτος: Ελέγχει στρατηγικές επιχειρήσεις, κρατά τα ηνία παραοικονομικών κυκλωμάτων, επωφελείται από τις διεθνείς κυρώσεις και καταστέλλει κάθε απόπειρα φιλελευθεροποίησης. Σε περίπτωση κατάρρευσης της θρησκευτικής ηγεσίας, θεωρείται ο πιθανότερος πόλος εξουσίας και ο φυσικός διαχειριστής μιας μεταβατικής περιόδου.

Οι Φρουροί ενδέχεται να αναλάβουν πλήρως τη διαχείριση των κρατικών υποθέσεων, επιβάλλοντας στρατιωτικό νόμο, περιορίζοντας ακόμη περισσότερο τις πολιτικές και κοινωνικές ελευθερίες, και διατηρώντας το αυταρχικό πλαίσιο της χώρας – ενδεχομένως υπό ένα νέο «σκληρό» Ανώτατο Ηγέτη ή ακόμη και με τη στήριξη του γιου του Χαμενεΐ.

Ρευστότητα, κρίση διαδοχής και λαϊκή οργή

Η απουσία χαρισματικών διαδόχων εντός της θρησκευτικής ελίτ εντείνει τον κίνδυνο εσωτερικών συγκρούσεων και αστάθειας. Η σύγκρουση μεταξύ «ριζοσπαστών» και πιο μετριοπαθών θεσμικών παραγόντων είναι έντονη, ενώ η πίεση από το εξωτερικό (κυρώσεις, απειλές, επιθέσεις) και από το εσωτερικό (μαζικές διαμαρτυρίες όπως μετά τον θάνατο της Μαχσά Αμινί) είχε κλονίσει τις αντοχές του καθεστώτος κάτι που όμως έχει αντιστραφεί λόγω της επίθεσης από το Ισραήλ.

Η αλήθεια είναι ότι η κοινωνία βράζει τα τελευταία χρόνια: Πολλοί Ιρανοί, απογοητευμένοι ακόμη και από τους μετριοπαθείς του συστήματος, ενδέχεται να εκδηλώσουν μαζικά τη δυσαρέσκειά τους. Μια αυθόρμητη λαϊκή εξέγερση δεν μπορεί να αποκλειστεί – όπως άλλωστε έδειξε και η ιστορική εμπειρία της ίδιας της Ισλαμικής Επανάστασης.

Η μετάβαση εξουσίας, σε ένα τέτοιο σενάριο, θα είναι πιθανότατα χαοτική: χωρίς συμφωνημένο μηχανισμό διαδοχής, χωρίς εθνική συναίνεση και χωρίς πολιτική νομιμοποίηση, η χώρα μπορεί να οδηγηθεί σε βαθιά πολιτική και κοινωνική αστάθεια, ακόμη και σε πραξικοπηματικές λύσεις.

Το ενδεχόμενο Σαντέκ Λαριτζανί

Ένα ακόμη πιθανό σενάριο που συζητείται στους στενούς κύκλους του ιρανικού καθεστώτος αφορά τον Σαντέκ Αρντασίρ Λαριτζανί. Θεωρείται από τους πιο επιφανείς εκπροσώπους του θεοκρατικού κατεστημένου, πρώην πρόεδρος του Ανώτατου Δικαστηρίου, πρώην επικεφαλής του Συμβουλίου των Φρουρών και ο εξ απορρήτων του Αλί Χαμενεΐ. Διαθέτει ευρύ θεσμικό δίκτυο, έντονη θρησκευτική νομιμοποίηση και στενές σχέσεις με τον σκληρό πυρήνα της εξουσίας.

Ο Λαριτζανί, μέλος της πανίσχυρης οικογένειας Λαριτζανί, έχει κατά καιρούς διατυπώσει κριτική για την υπερβολική καταστολή, χωρίς όμως να αμφισβητεί τη θεοκρατική αρχιτεκτονική του καθεστώτος. Η παρουσία του θα μπορούσε να προσφέρει έναν «συντηρητικό συμβιβασμό» που θα διασφαλίσει την επιβίωση του καθεστώτος με σταδιακές εσωτερικές προσαρμογές – και όχι μια ρήξη με το παρελθόν.

Ωστόσο, ακόμη και αν προκριθεί ως διάδοχος, δεν αναμένεται να μεταβάλει ουσιωδώς την εξωτερική πολιτική του Ιράν ή να της προσδώσει φιλοδυτικό προσανατολισμό.

Ρίσκο χωρίς εγγυήσεις

Το ενδεχόμενο κατάρρευσης του θεοκρατικού καθεστώτος στο Ιράν δεν συνεπάγεται αυτόματα και φιλελεύθερη μετάβαση. Αντίθετα, η αποσταθεροποίηση μπορεί να φέρει στην εξουσία ένα ακόμη πιο σκληροπυρηνικό, μιλιταριστικό μόρφωμα, με απρόβλεπτες συνέπειες για τη χώρα αλλά και ολόκληρη περιοχή.

Για το Ισραήλ και τις ΗΠΑ, η στρατηγική της «ανατροπής εκ των έξω» είναι ένα ριψοκίνδυνο στοίχημα – με πολλές πιθανότητες να ανοίξει το δρόμο σε ένα πιο ακραίο Ιράν, παρά σε ένα πιο συναινετικό.