Σύμφωνα με την τελευταία έκθεση του IPCC (Intergovernmental Panel for Climate Change, 2023) των Ηνωμένων Εθνών, η Ανατολική Μεσόγειος θεωρείται ως κλιματικό «hot spot», δηλαδή μία περιοχή στην οποία η κλιματική αλλαγή συμβαίνει ταχύτερα από άλλες περιοχές του πλανήτη.
Ειδικότερα, σημειώνεται ταχύτερη αύξηση της θερμοκρασίας, καύσωνες που είναι συχνότεροι, περισσότερο έντονοι και με μεγαλύτερη διάρκεια και μειωμένη βροχόπτωση ιδιαίτερα κατά τους θερινούς μήνες.
Παράλληλα διαπιστώνεται ότι αυξάνονται σημαντικά οι ημέρες κατά τις οποίες σημειώνονται ταυτόχρονα συνθήκες καύσωνα και ξηρασίας. Πρόκειται για το συνδυασμένο κλιματικό φαινόμενο (compound event) «καύσωνα και ξηρασίας» που δείχνει να μετατρέπεται σε χαρακτηριστικό του κλίματος στην Ανατολική Μεσόγειο και την Ελλάδα.
Ο κρίσιμος ρόλος των συνδυασμένων κλιματικών φαινομένων στη Μεσόγειο
Τα συνδυασμένα φαινόμενα (compound events), όπως «καύσωνας και ξηρασία», «έντονη βροχόπτωση και ισχυροί άνεμοι», «καύσωνας και αυξημένη υγρασία», «έντονη βροχόπτωση και διάβρωση εδάφους» καθώς και «υψηλή θερμοκρασία της επιφάνειας της θάλασσας και καταιγίδες» παίζουν κρίσιμο ρόλο στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι επιπτώσεις ενός συνδυασμένου φαινομένου είναι εντονότερες, καθώς δεν αθροίζονται απλώς οι επιπτώσεις των δύο επιμέρους φαινομένων που το συγκροτούν, αλλά οι επιπτώσεις του ενός ενισχύουν αυτές του άλλου, ενώ συνήθως διαμορφώνονται κύκλοι ανατροφοδότησης που επεκτείνουν τη χρονική διάρκεια του συνδυασμένου φαινομένου.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα συνδυασμένων φαινομένων είναι οι ισχυρές καταιγίδες που έπληξαν τη Θεσσαλία και τη Βαλένθια (2024) αλλά και η δασική πυρκαγιά που έπληξε τη Βορειοανατολική Αττική (8/2024). Στην περίπτωση μίας δασικής πυρκαγιάς, το συνδυασμένο φαινόμενο που συμβάλλει είναι η κοινή εμφάνιση καύσωνα και ξηρασίας καθώς λόγω των υψηλών θερμοκρασιών και της ξηρής και κατά συνέπεια εύφλεκτης δασικής ύλης, ενισχύονται οι δασικές πυρκαγιές και καθίστανται πιο δύσκολα κατασβέσιμες. Είναι προφανές ότι ένα συνδυασμένο επεισόδιο καύσωνα και ξηρασίας έχει μεγαλύτερη ένταση ανάλογα με τη διάρκεια και την ένταση του καύσωνα και την ξηρότητα της βλάστησης που με τη σειρά της εξαρτάται από τη βροχόπτωση που έχει σημειωθεί στην περιοχή ενδιαφέροντος.
Η έρευνα του Πανεπιστημίου Αθηνών
Για την αξιολόγηση της συμβολής του συνδυασμένου φαινομένου καύσωνα και ξηρασίας στην ένταση των δασικών πυρκαγιών στη Μεσόγειο και στην Ελλάδα, εξετάστηκε η περίοδος 1970-2023 σε ό,τι αφορά στις συνθήκες καύσωνα και ξηρασίας και εντοπίστηκε ο αριθμός των ημερών κατά τις οποίες σημειώθηκαν ταυτόχρονα καύσωνας και ξηρασία.
Σε δεύτερο επίπεδο, η επεξεργασία επικεντρώθηκε σε περιοχές στην Αττική με καμένες εκτάσεις και συνοδεύτηκε με την καταγραφή και της βροχόπτωσης κατά το διάστημα Σεπτέμβριος – Μάιος, δηλαδή ουσιαστικά κατά το διάστημα πριν τους θερινούς μήνες. Το τελευταίο στοιχείο είναι σημαντικό, υπό την έννοια ότι όταν κατά το διάστημα πριν το καλοκαίρι έχει σημειωθεί περιορισμένη βροχόπτωση, τότε η βλάστηση είναι περισσότερο ξηρή και άρα ευάλωτη σε έναν καύσωνα.
Τα βασικά συμπεράσματα της έρευνας
Κατά το διάστημα 2001-2023, στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο σημειώνεται σημαντική αύξηση σε σύγκριση με το διάστημα 1974-2000 στον αριθμό των ημερών κατά τις οποίες καταγράφεται το συνδυασμένο κλιματικό φαινόμενο καύσωνα και ξηρασίας: από 45 σε 152 για την Αθήνα και από 10 σε 130 για τη Λάρνακα. Αντίστοιχες τιμές παρατηρήθηκαν επίσης και σε άλλες πόλεις στην Ανατολική Μεσόγειο.
Συνολικά,το διάστημα 1971-2023, ο αριθμός των ημερών με καύσωνα και ξηρασία είναιμεγαλύτερος στην Ανατολική Κρήτη, στη Νότια και Δυτική Πελοπόννησο, στην Αττική, στη Θεσσαλία και στην Κεντρική Μακεδονία, με τις δύο τελευταίες περιφέρειες να σημειώνουν τις υψηλότερες τιμές.
Σε ό,τι αφορά την κλιματική περίοδο 2031-2060, διακρίνεται αύξηση των ημερών με καύσωνα και ξηρασίας σε όλη τη χώρα, αν και οι μεγαλύτερες αυξήσεις αφορούν αυτή τη φορά την Ανατολική Στερεά Ελλάδα (Αττική, Βοιωτία, Φθιώτιδα), την Κρήτη και τα νησιά των Κυκλάδων.
Οι δασικές πυρκαγιές είναι περισσότερο καταστροφικές μετά από περιόδους χαμηλής βροχόπτωσης και με αυξημένο αριθμό ημερών στις οποίες διαπιστώνεται συνδυασμένο φαινόμενο καύσωνα και ξηρασίας.
Ειδικά για την Αττική:
Oι μήνες με συνθήκες ήπιας έως ακραίας ξηρασίας διαμορφώθηκαν ως εξής: από 3 το 2018, σε 6 για τρία συνεχόμενα έτη (2020, 2021, 2022) και σε 9 το 2023 και το 2024. Παράλληλα από ανάλυση των δεδομένων για τις βροχοπτώσεις για το διάστημα 2018-2024, διαπιστώθηκε ότι κατά τα έτη που η βροχόπτωση ξεπέρασε τα 350 χιλιοστά στηνΑττική για το διάστημα Σεπτέμβριος – Μάιος, δηλαδή πριν το καλοκαίρι, και δεν καταγράφηκαν συνδυασμένα φαινόμενα καύσωνα και ξηρασίας, οι δασικές πυρκαγιές στην Αττική ήταν περιορισμένες σε έκταση.
Αντίθετα, τα έτη κατά τα οποία η βροχόπτωση ήταν κάτω από 280 χιλιοστά και καταγράφηκαν ημέρες με συνδυασμένα φαινόμενα «καύσωνα και ξηρασίας», παρουσίασαν σημαντική αύξηση στην έκταση των καμένων δασικών εκτάσεων. Πρόκειται για τα έτη 2021, 2023 και 2024, κατά τα οποία η έκταση των καμένων δασών και δασικών εκτάσεων ανήλθε σε 153.714 στρέμματα, 99.728 στρέμματα και 82.194 στρέμματα αντίστοιχα.
Η εξέλιξη του συνδυασμένου φαινομένου καύσωνα – ξηρασίας σηματοδοτεί έναν «συναγερμό» για τα δάση και την προστασία τους και υποδηλώνει την ανάγκη για αλλαγές στην πολιτική προστασία (εξειδικευμένα αντιπυρικά σχέδια ανάλογα με τα ιδιαίτερα κλιματικά και φυσιογραφικά χαρακτηριστικά μίας δασικής περιοχής, αξιοποίηση σύγχρονων πολυκριτηριακών εργαλείων εντοπισμού ευάλωτων δασικών εκτάσεων κατά το διάστημα πριν μία δασική πυρκαγιά, π.χ. μέσω της εκτίμησης της υγρασίας του εδάφους και της βλάστησης) αλλά και στον εθνικό, περιφερειακό και αστικό/εξωαστικό σχεδιασμό (τουριστικός, αγροτικός, πολεοδομικός, κ.ά.) καθώς αφορούν ένα κλίμα που δεν υπάρχει πλέον και πρέπει άμεσα να προσαρμοστούν στο κλίμα που διαμορφώνεται.
Υπό αυτό το πρίσμα, κεντρική προτεραιότητα για τον πολεοδομικό σχεδιασμό που επί του παρόντος εξελίσσεται στην Ελλάδα μέσω της κατάρτισης των τοπικών πολεοδομικών σχεδίων, θα πρέπει να αποτελεί, μεταξύ άλλων, ο απόλυτος διαχωρισμός οικιστικών ενοτήτων από τα δάση.
