Πώς μπορείς να παγιδεύσεις κάτι τόσο φευγαλέο όσο η κίνηση; Πώς μετατρέπεται η ζωντανή, συνεχής και ρευστή τέχνη του χορού σε στατικό αποτύπωμα επάνω στο χαρτί; Eρωτήματα που φαντάζουν μάλλον παράδοξα αναζητούν απαντήσεις στην έκθεση με τίτλο «Chorégraphies. Dessiner, danser (XVIIe-XXIe siècle)» στο Μουσείο Καλών Τεχνών και Αρχαιολογίας της μικρής πόλης Μπεζανσόν στην Ανατολική Γαλλία (έως τις 21/9).

Μια πρωτότυπη έκθεση που μας προσκαλεί να αναλογιστούμε ότι ο χορός δεν είναι μόνο μια στιγμή σωματικής έκφρασης ή μια παράσταση που εξαφανίζεται αφότου παρουσιαστεί, αλλά μπορεί να γίνει και μια μορφή γραφής, μια γλώσσα με τη δική της συμβολική αξία και αποτύπωση. Oπως δηλαδή η μουσική αποκτά μορφή με τις νότες στο πεντάγραμμο, έτσι και η σωματική κίνηση έχει το δικό της δισδιάστατο ιδίωμα που παίρνει τη μορφή σκίτσων, διαγραμμάτων και σημειώσεων.

Από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα, χορογράφοι και θεωρητικοί του χορού έχουν αναζητήσει και έχουν βρει τις προσωπικές τους «νότες» και έχουν καταγράψει στο χαρτί τις ιδέες τους, αποσκοπώντας όχι μόνο να αποκτήσουν χρήσιμα εργαλεία δημιουργίας αλλά και μέσα εκπαίδευσης, διδασκαλίας και διατήρησης του χορευτικού υλικού.

Άποψη της έκθεσης στο Μπεζανσόν της Γαλλίας

Η έκθεση λοιπόν παρουσιάζει μια συναρπαστική διαδρομή με πάνω από 250 εκθέματα που μαρτυρούν τη στενή σχέση ανάμεσα στον χορό και αυτή την τέχνη της καταγραφής: από χορευτικές παρτιτούρες και προσωπικά σκίτσα χορογράφων, μέχρι εκπαιδευτικά εγχειρίδια και καλλιτεχνικά σχέδια αλλά και πίνακες δανεισμένους από μουσεία όπως το Λούβρο και το Ορσέ, ζωγράφων όπως ο Εντγκάρ Ντεγκά που ως γνωστόν απαθανάτισε τις τάξεις κλασικού χορού. Το κοινό θα έχει την ευκαιρία να ανακαλύψει πώς οι δημιουργοί μετέτρεπαν τις ρευστές κινήσεις σε σταθερά σύμβολα, σχήματα και διαγράμματα, μια οπτική γλώσσα που αποπειράται να αποτυπώσει τον παλμό και τη δομή της κίνησης.

Η έκθεση βασίζεται σε πολυετή, διεξοδική έρευνα που ξεκίνησε το 2018 από το Εθνικό Ινστιτούτο Ιστορίας της Τέχνης (INHA), σε συνεργασία με τη Γαλλική Εθνική Βιβλιοθήκη και το Εθνικό Κέντρο Χορού της Γαλλίας. Μέσα από την αξιοποίηση πληροφοριών από περισσότερες από πενήντα δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές, οι ερευνητές ανέδειξαν αρχειακό υλικό που αναδεικνύει πώς έχει διατηρηθεί ζωντανή η τέχνη του χορού μέσα στον χρόνο.

Εντυπωσιακά παραδείγματα αποτελούν τα γεωμετρικά και αφαιρετικά σχέδια της αμερικανίδας χορογράφου Λουσίντα Τσάιλντς, καθώς και οι σχεδόν εικαστικές παρτιτούρες του γάλλου χορογράφου Ντομινίκ Μπαγκέ. Είναι σχέδια που υπερβαίνουν τον ρόλο του απλού εργαλείου, μεταμορφώνονται σε αυτόνομα καλλιτεχνικά δημιουργήματα που αποτυπώνουν την ίδια την ουσία της κίνησης μέσα από μια μοναδική οπτική γλώσσα.

Το «αλφαβητάρι της κίνησης»

Ανάμεσα στα σημαντικότερα εκθέματα ξεχωρίζει η «Chorégraphie» του γάλλου χορογράφου και σημειογράφου χορού Ραούλ Οζέ Φογιέ (περ. 1660-1710). Πρόκειται για ένα εγχειρίδιο που κυκλοφόρησε το 1700 και θεωρείται ορόσημο στην ανάπτυξη ενός «αλφαβήτου της κίνησης».

Το έργο αυτό εισάγει ένα πρωτοποριακό για την εποχή σύστημα χορευτικής σημειογραφίας: μέσω γραμμών και διαγραμμάτων στο χαρτί, καταγράφεται η διαδρομή του χορευτή στον χώρο, οι κινήσεις των ποδιών και έξι βασικά βήματα του μπαλέτου: plié, relevé, sauté, cabriole, tombé και glissé. Το σύστημα περιλαμβάνει επίσης τις κατευθύνσεις του σώματος και τις κινήσεις των άκρων. Το έργο σημείωσε μεγάλη επιτυχία, καθώς επανεκδόθηκε τρεις φορές και μεταφράστηκε στα αγγλικά το 1706.

Σελίδες από το «Chorégraphie» του γάλλου χορογράφου και σημειογράφου χορού Ραούλ Οζέ Φογιέ

Τρεις αιώνες μετά την εμφάνιση των πρώτων συστημάτων καταγραφής χορού, ο ουγγρικής καταγωγής Ρούντολφ Λάμπαν (1879-1958), ένας από τους βασικούς θεμελιωτές του σύγχρονου χορού, ανέπτυξε ένα από τα πιο ολοκληρωμένα και εξελιγμένα εργαλεία για την κατανόηση της ανθρώπινης κίνησης. H συμβολή του είχε διπλό όφελος, και αυτό γιατί από τη μία διαμόρφωσε την Ανάλυση Κίνησης Laban, η οποία ταξινομεί και εξηγεί τις μορφές και την ποιότητα της κίνησης, και ένα πρωτοποριακό σύστημα γραφής – το γνωστό και μη εξαιρετέο Labanotation – που επιτρέπει την ακριβή καταγραφή της, παρόμοιο με μια μουσική παρτιτούρα.

Οι καινοτομίες του άνοιξαν νέους δρόμους στη διδασκαλία, τη χορογραφία και τη θεωρητική μελέτη του χορού, με επιρροή που παραμένει ζωντανή μέχρι σήμερα. Από κοντά και σκίτσα από maîtres de ballet, υπεύθυνους για το επίπεδο τεχνικής αρτιότητας των χορευτών, στα οποία καταγράφονται στάσεις και τοποθετήσεις των μελών του μπαλέτου στη σκηνή.

Εγχειρίδια χορού του Άντρε Πέτερς από τη δεκαετία του 1930

Συνομιλώντας με άλλες τέχνες και με την κοινωνία

Οι μορφές γραφής του χορού που παρουσιάζονται στην έκθεση δεν λειτουργούσαν απλώς ως τεχνικά βοηθήματα, αλλά αποτέλεσαν ισχυρά εργαλεία κοινωνικής και πολιτισμικής διαμόρφωσης. Κατά τον 18ο αιώνα, οι δάσκαλοι χορού χρησιμοποιούσαν σχεδιαγράμματα όχι μόνο για τη μετάδοση της κινησιολογίας, αλλά και για να διαμορφώσουν τη συμπεριφορά των μαθητών τους σύμφωνα με τα πρότυπα ευγενείας και σωστής στάσης της εποχής.

«Couple dansant» του Μαρσέλ Πρινιέ

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν δύο συλλογές contredanses – η μία της Μαρίας Αντουανέτας και η άλλη μιας αρτοποιού από τις Βερσαλλίες – οι οποίες, παρότι προέρχονται από διαφορετικά κοινωνικά στρώματα, περιέχουν τις ίδιες παρτιτούρες. Αυτό αποδεικνύει την ύπαρξη μιας κοινής χορευτικής κουλτούρας στα τέλη του 18ου αιώνα και αναδεικνύει τη σύνδεση μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών ομάδων μέσω του χορού. Εδώ βέβαια είναι απαραίτητη μια διευκρίνιση: οι συλλογές contredanses περιλάμβαναν σημειώσεις και παρτιτούρες που κατέγραφαν τις κινήσεις και τη μουσική χορών που χορεύονταν σε ζευγάρια και ήταν πολύ δημοφιλείς στην Ευρώπη από τον 17ο έως τον 19ο αιώνα.

Ματιές στο μέλλον

Το βλέμμα της έκθεσης στρέφεται και στο σήμερα, αλλά και στο μέλλον της χορογραφικής γραφής. Μέσα από βίντεο, ψηφιακές εφαρμογές και συνεντεύξεις, το κοινό μπορεί να δει πώς οι σύγχρονες τεχνολογίες ενσωματώνονται στην καταγραφή και τη μετάδοση της χορευτικής τέχνης.

Ενα εντυπωσιακό παράδειγμα είναι το έργο «Les Temps Tiraillés» της γαλλίδας χορογράφου Μιριάμ Γκουρφάνκ, το οποίο παρουσιάζεται σε ειδική εκδοχή για την έκθεση. Η χορογραφία της Γκουρφάνκ ξεχωρίζει για τον αργό, σχεδόν υπνωτιστικό ρυθμό της, με κίνηση που καθοδηγείται από την αναπνοή και αντλεί έμπνευση από τη θιβετανική γιόγκα. Στην περίπτωση της έκθεσης, η καταγραφή της κίνησης εμπλέκεται με την τεχνολογία, δημιουργώντας έναν πολυδιάστατο, πολυμεσικό χώρο, καθώς η χορογράφος βρίσκεται επί σκηνής μαζί με τις ερμηνεύτριες, συνθέτοντας ζωντανά την παρτιτούρα, η οποία προβάλλεται σε οθόνη.

Ο αριστοτεχνικά «σκηνοθετημένος» χώρος της έκθεσης

INFO

«Chorégraphies. Dessiner, danser (XVIIe-XXIe siècle)»: Μουσείο Καλών Τεχνών και Αρχαιολογίας, Μπεζανσόν, έως τις 21 Σεπτεµβρίου.